Russia and Ukraine Reasons of Conflict

रशिया आणि युक्रेन मधील संघर्ष

                                वसंत गणेश काणे

हल्ली मुक्काम पुणे

९४२२८०४४३०

सोव्हिएट रशियाची शकले पडून आता बरीच वर्षे होत आली आहेत. त्यापैकी रशिया आणि युक्रेन यांच्यातील वाद विकोपाला पोहोचला असून रशियाने आपले सैनिक युक्रेनमध्ये घुसवण्याला प्रारंभ केल्याला बरेच दिवस उलटले आहेत. या संघार्षाबाबतची माहिती मिळावी यासाठी बरेच मागे जावे लागणार आहे.राजकीय भौगोलिक आणि ऐतिहासिक तपशिलांचा मागोवा घ्यावा लागणार आहे. युक्रेनच्या क्रिमीया भागातील एकूण  लोकसंख्येपैकी ५८ टक्के लोक रशियन वंशाचे आहेत २४ टक्के युक्रेनियन आहेत तर १२ य्क्के तातार आहेत. त्यामुळे वांशिक दृष्ट्या आणि सास्कृतिक जवळीकीमुळे युक्रेनमधील क्रिमीया प्रदेशातील रशियन जनतेला रशियाविषयी आपलेपणाची आणि आपुलकीची भावना  पूर्वीपासूनच आहे.

ऐतिहासिक,सांस्कृतिक आणि भौगोलिक पर्श्वभूमि

कायदेशीर दृष्ट्या पाहिल्यास क्रिमीय हा युक्रेनचा भाग आहे. या व्यवस्थेला १९९४ साली रशियाने मान्यता दिलेली आहे.युक्रेनचा एक भाग असे स्वरूप असले तरी क्रिमीया हे एक स्वायत्त गणराज्य(ऑटोनौमस रिपब्लिक)आहे. त्याचे स्वतःचे पार्लमेंट आहे एवढेच नव्हे तर त्याचा स्वतःचा अध्यक्षही १९९५पर्यंत होता. त्यानंतर अध्यक्षाऐवजी अध्यक्षीय प्रतिनिधी आणि पार्लमेंट अशी घटनात्मक व्यवस्था क्रीमियामध्ये अस्तित्वात आहे.त्याच्या जोडीला प्रधानमंत्री असतो.

भौगोलिक दृष्ट्या क्रिमीया हे एक द्वीपकल्प (पेनिनसुला) स्वरूपाचे आहे. या प्रदेशाच्या तिन्ही बाजूना काळा समुद्र (ब्लैक सी) असून उत्तर बाजू एका चिंचोळ्या पट्टीने मुख्य आणि मोठ्या आकाराच्या युक्रेनला जोडलेले आहे. या भौगोलिक कारणामुळेही क्रिमिया युक्रेनपासून वेगळा पडलेला दिसतो. त्याचप्रमाणे क्रिमीया रशियाशी भूभागाने जोडलेला नसला तरी क्रीमियाचे एक टोक आणि रशिया यामध्ये असलेला समुद्र यात अतिशय कमी अन्तर आहे. क्रीमियाचा युक्रेनला जोडणारा चिंचोळा भूभाग आणि क्रिमीया आणि रशिया यामध्ये असलेला आतिशय अरुंद समुद्र ही भौगोलिक परिस्थिती क्रीमियामध्ये ५८ टक्के रशियन वंशाचे लोक असण्यास कारणीभूत झाली आहे/असावी.

ऐतिहासिक दृष्टीने विचार केला निदान दोन शतके (दोन दशके नव्हे) क्रीमियावर रशियाचाच प्रभाव होता. १९५४ मध्ये रशियाने हा प्रदेश युक्रेनला बहाल केला त्यामागे भौगोलिक सलगतेचे कारण असावे. अरुंद समुद्रामुळे रशियाशी असलेली विलगता क्रिमिया आणि रशिया या दोघांत भावनिक विलगता निर्माण करू शकली नाही. त्यामुळे क्रीमियाची नाळ युक्रेनशी कधीच जुळली नाही.क्रिमिया युक्रेनला बहाल करण्याचा रशियाचा निर्णय दोन्ही प्रदेशातील रशियन वंशाच्या लोकांना चुकीचा वाटतो. तो त्यांना मनापासून कधीच पटला नव्हता आणि नाही.

म्हणूनच २०१० मध्ये क्रीमियामध्ये रशियाशी जवळीक असलेली व्यक्ती -विक्टर यानुकोव्हीच- भरपूर मताधिक्याने अध्य्क्षपदी निवडून आली, याचे कुणालाही आश्चर्य वाटले नाही.   अर्थातच विक्टर यानुकोव्हीच हा रशियन हितसंबंधाना अधिक प्राधान्य देऊ लागला. तो रशियनधार्जिणा आहे,या युक्रेनच्या आरोपाला बळकट आधार आहे.त्याने युरोपच्या तुलनेत रशियाशी जवळीक ठेवण्याचे धोरण सुरु केले. युक्रेनला हे मान्य  नव्हते.

संघर्षाचा प्रारंभ

हा असंतोष बराच काळ धुमसत राहिला.एक तात्कालिक कारण घडले आणि त्याचा परिणाम भडका उडण्यात झाला, असे दिसत असले तरी त्यामागे असलेली कारणपरंपरा ही अशी जुनीच आहे.असे असले तरी तात्कालिक कारणही कमी महत्त्वाचे नाही.युक्रेन युरोपियन युनियनशी असलेल्या आर्थिक व व्यापारी हितसंबंधांना अधिक महत्त्व देतो तर विक्टर यानुकोव्हीच या क्रीमियाच्या अध्यक्षाचा कल रशियाशी हितसंबंध जोपासण्यावर असतो.त्याने युरोपियन युनियनशी झालेल्या कराराकडे पाठ फिरवून रशियाशी जवळीक साधण्याचा प्रयत्न केला.

क्रिमिया हे स्वायत्त गणराज्य(ऑटोनोमस रिपब्लिक)असले तरी कायदेशीर दृष्ट्या तो युक्रेनचाच एक भाग आहे. त्यामुळे युक्रेनच्या युरोपियन युनियनला रशियाच्या तुलनेत झुकते माप देण्याच्या धोरणाच्या विरुद्ध भूमिका घेऊन विक्टर यानुकोव्हीचने रशियाशी जवळीक साधलेली पाहून युक्रेनच्या अंगाचा तिळपापड झाला. युक्रेनचा अध्यक्ष आरसेनी यात्सेनुक याने यानुकाव्हीचला बडतर्फ करून त्याच्या जागी युक्रेनधार्जिण्या ओलेक्सर टर्चीनोवची हंगामी अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती केली.विक्टर यानुकोविच याने रशियात आश्रय घेतला आहे,असे मानले जाते आहे.

ब्रिटन, फ्रांस,जर्मनी यांनी रशियाच्या युक्रेनवरील आक्रमणाचा निषेध केला असून अमेरिकेचे अध्यक्ष बराक ओबामा यांनी तर आक्रमणाची किंमत चुकवावी लागेल,अशी सरळसरळ धमकीच रशियाला दिली आहे. ओबामा आणि पुतीन यांच्यात फोनवर नव्वद मिनिटे बातचीत झाली. पण रशिया माघार घेईल,अशी चिन्हे दिसत नाहीत.

शीतयुद्ध पुन्हा सुरु झाले?

या घटनेमुळे गेली काही दशके मागे पडलेले शीतयुद्ध पुन्हा सुरु होणार असल्याची/झाले असल्याची चर्चा सुरु झाली आहे.शीतयुद्धाच्या काळात साम्यवादी राष्ट्रांचा गट आणि अमेरिका,ब्रिटन आणि फ्रांस यांचा गट यात प्रत्यक्ष युद्ध होत नसले तरी एकमेकांवर मात करण्याचा प्रयत्न सतत चालू असे. या संघर्षाचेवेळी तसेच काहीसे झाले आहे. युरोपियन राष्ट्रांनी युक्रेनला अल्पदराने कर्ज देऊ केले तेंव्हा रशियाने बिनव्याजी कर्ज देण्याची तयारी दाखविली ‘गजर आणि काठी’ या तंत्राचा वापर करून बिनव्याजी कर्जासोबत(गाजर)नैसर्गिक वायूची किंमत वाढवण्याची धमकीही(काठी)दिली,कारण युक्रेन नैसर्गिक वायूसाठी रशियावर पूर्णपणे अवलंबून आहे. क्रिमियामध्ये घुसण्यासाठी रशियन नागरिकांवर होत असलेल्या हल्ल्यापासून त्यांच्या  संरक्षणासाठी हे सैनिक क्रीमियामध्ये घुसले असल्याचा कांगावा रशियाने केला आहे. काळ्या समुद्रातील रशियाच्या समुद्री बेड्याचा (ब्लैक सी फ्लीट) तळ क्रीमियाच्या किनाऱ्यावर आहे. त्याचा धाक दाखविणे सुरु केले आहे. तर अमेरिकेने रशियाला जी ८ या बड्या राष्ट्रांच्या संघटनेतून काढून टाकण्याची धमकी दिली पण रशियाने या धमकीला वाटण्याच्या अक्षता लावल्या आणि धमकीला जुमानणार नाही, असे स्पष्ट केले. सध्या युक्रेनच्या कार्यवाहक अध्यक्ष आलेक्संद्रा तुचीनोव याने रशियाच्या क्रीमियात सैनिक घुसवण्याच्या कृतीला, ‘आम्ही आक्रमण समजू’,असे म्हणून ‘टूरटूर’ चालवली आहे. रशियाने आपले सैनिक मागे न घेता आम्ही ‘अल्टीमेटम’ दिलेले नाही(अन्तिमोत्तर मागितलेले नाही), असे जाहीर करून साळसूदपणाचा आव आणला आहे.अमेरिकेचे सेक्रेटरी ऑफ स्टेट जोन केरी यांनी रशियाला सुनावले आहे की,’युरोपशी मैत्री आणि रशियाशीही दोस्तीचे संबंध’ यापैकी एकाची निवड करण्याची वेळ आमच्यावर आणू नका.’ हे प्रकरण म्हणजे ‘रॉकी ४’ या १९८५च्या चित्रपटासारखे समजू नका. या चित्रपटात अमेरिकन आणि रशियन बॉक्सर यांची हाणामारी दाखवली आहे. अशाप्रकारे परस्परांवर गुरगुरणे असेच चालू राहील असे दिसते.जॉन केरी युक्रेनची राजधानी कीव येथे दाखल झाले असून त्यांनी युक्रेनची हिम्मत वाढविण्याबरोबरच भरघोस आर्थिक मदतीची घोषणा केली आहे.आपला उद्देश सफल झाला,असे समजून म्हणा किंवा प्रकरण तुटेपर्यंत ताणू नये म्हणून म्हणा किंवा रशियन बाजारपेठेत एकदम घसरगुंडी झाली म्हणून म्हणा,रशियाने ‘समस्यांची सोडवणूक करण्याचा युद्ध हा शेवटचा मार्ग आहे’,असे जाहीर करून उद्देश पूर्ण झाला असल्यामुळे आपण सैनिकंना बराकीत परत जाण्याचा आदेश देत आहोत असे म्हटले आहे.

वास्तवाचे भान हवे

या निमित्ताने एक बाब अधोरेखित झाली आहे ती अशी की,ग्लोबल व्हिलेजचे (संपूर्ण पृथ्वी हे एक खेडे)गोडवे कितीही गायाले जात असले तरी राष्ट्रीय आर्थिक हितसंबंध आणि वांशिक जवळीक यांना बाजूला सारून बंधुत्वाच्या भावनेने मानव समाज एकसंघ व्हायला अजून बरीच वाटचाल करावी लागणार आहे,असा या प्रकरणाचा बोध आहे.